Hoa nâu - dòng gốm tiêu biểu thời Trần lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Sau khi đánh tan giặc Tống, trong một thời gian dài triều Lý tiếp tục giữ vai trò tích cực trong công cuộc xây dựng quốc gia phong kiến độc lập. Cuối thế kỷ thứ 11 đầu thế kỷ thứ 12, nước Đại Việt đã có sự phát triển mạnh mẽ về kinh tế, công nông thương nghiệp; trong đó phải kể đến ngành nghề thủ cô…

Sau khi đánh tan giặc Tống, trong một thời gian dài triều Lý tiếp tục giữ vai trò tích cực trong công cuộc xây dựng quốc gia phong kiến độc lập. Cuối thế kỷ thứ 11 đầu thế kỷ thứ 12, nước Đại Việt đã có sự phát triển mạnh mẽ về kinh tế, công nông thương nghiệp; trong đó phải kể đến ngành nghề thủ công truyền thống đó là gốm sứ. Từ đây nghề làm gốm nước ta phát triển nhanh, mau chóng định hình và mang những bản sắc dân tộc rõ nét. Giai đoạn triều Lý, phổ biến và tiêu biểu nhất đồng thời cũng là đặc điểm mang tính thời đại của dòng gốm men ngọc. Tiếp đến gốm hoa nâu cũng bắt đầu xuất hiện từ đây nhưng phát triển và đặc trưng nhất phải từ TK 13 – 14, chính vì thế gốm hoa nâu còn được gọi bằng cái tên “gốm thời Trần”, giống như tên gọi của gốm men ngọc thời Lý.

Thuật ngữ “ Gốm Hoa nâu” được các chuyên gia gốm sứ  thống nhất để mô tả một loại  đồ gốm có trang trí hoa văn bằng men mầu nâu. Gốm hoa nâu thuộc loại sành xốp dầy, xương gốm thô và nặng được nung  từ 1000 đến 1300 độ C. Mầu nâu được tạo bởi từ nguyên liệu khai thác tại chỗ đó là những quặng đá sau đó nghiền thành bột men nâu. Loại men này pha lẫn một vài phụ gia khác với nhiều thành phần chủ yếu là oxit sắt, hay đá son. Nên sau khi nung qua lò ở nhiệt độ trên dưới 1300 độ C đã tạo nên nhiều cấp độ của  mầu nâu như: nâu cà phê, nâu hạt dẻ, nâu da lươn… Gốm hoa nâu là loại gốm được sử dụng các thủ pháp tạo hoa văn khác nhau thông qua men mầu nâu kết hợp với men trắng .Tuy nhiên có một số sản phẩm kết hợp đắp nổi, tạo điểm xuyết trên vai, nắp hay xung quanh sản phẩm. Đa số gốm hoa nâu được tạo bằng kỹ thuật cạo xương gốm khi mới phủ men nền để tạo đồ án trang trí. Sau đó người thợ dùng bút lông vẽ hoa văn mầu nâu trên phần đã được cạo. Hay vạch vẽ hoa văn lên sản phẩm trên nền men nền. Men phủ trên nền gốm mầu trắng ngà phần lớn thường bị rạn hay nứt trong men  tạo thành những mảng vân rạn tự nhiên khiến cho hiện vật  trở nên độc đáo và thẩm mỹ. Vào cuối thời Trần sang thời Lê sơ bắt đầu xuất hiện loại gốm vẽ mầu nâu sau mới phủ men.   Đặc điểm phong cách  gốm hoa nâu là hình dáng đầy đặn, khỏe khoắn. Nét khắc trên sản phẩm chỗ nông chỗ sâu, hoa văn khoáng đạt được thể hiện theo tùy hứng dưới bàn tay của  người thợ gốm dân tộc.  Theo các nhà nghiên cứu trong nước và quốc tế đánh giá đây thực sự là một nét đặc trưng tiêu biểu của dòng gốm cổ Việt Nam  riêng biệt không hề trộn lẫn với bất cứ một dòng gốm nào trên thế giới.

Sự xuất hiện của gốm hoa nâu trải dài từ Hà Nội, Hải Dương, Nam Định, Hòa Bình, Thái Bình, Hà Tây, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh…Gốm hoa nâu mang tính thời đại sâu sắc, vào thời Lý khi Phật giáo đã trở thành Quốc giáo và phát triển rực rõ suốt hai triều đại Lý – Trần. Không có một dòng gốm nào lại thấm đẫm yếu tố Phật giáo như gốm hoa nâu. Đó là những  đề tài về hoa sen, hoa cúc được thể hiện một cách tài tình khi thì hiện thực, khi thì cách điệu thi vị hóa. Gốm hoa nâu còn phản ánh những thời khắc lịch sử gần  200 năm chấn hưng và gìn giữ độc lập của triều Trần như cảnh các võ sĩ  tay cầm khiên tay cầm giáo đang chiến đấu, cảnh ra trận với đàn voi lớn, cảnh đi săn, bắt được tù binh, cảnh đấu vật.Hay đề tài  Vinh quy bái tổ thể hiện cũng rất sinh động chứng tỏ vương triều Trần đề cao việc thi cử, tuyển chọn nhân tài phục dựng  chấn hưng đất nước.

Với những loại hình vô cùng phong phú  được dùng trong đời  sống hàng ngày như đĩa, âu, bình, liễn, thạp, thố, tước, ấm hay đĩa đèn của cư dân đại Việt Việt. Nhưng khi chết đi chúng lại được sử dụng như vật đưa tiền người chết sang thế giới bên kia. Đó là những thạp, thống,  khi phát hiện bên trong còn đựng cả di cốt của người chết.

Gốm hoa nâu còn thể hiện sự giao thoa những nền văn hóa cổ như ChamPa. Hình ảnh của chim thần đầu người mình chim Kinnari, Kinnara thể hiện sinh động  trên mỗi vật dụng hay đồ dùng sinh hoạt trong cuộc sống hàng ngày của cư dân triều Trần.

Dòng gốm hoa nâu Việt Nam được các học giả trong nước và quốc tế  đánh giá cao vị trí và tầm quan trọng hàng đầu góp phần tạo nên truyền thống riêng biệt của dòng gốm cổ Việt Nam, không trộn lẫn với bất cứ một dòng gốm cổ nào trên thế giới. Mặc dù chỉ phát triển rực rỡ  trong khoảng hơn 200 năm, số lượng hiện vật  tồn tại còn đến ngày nay không nhiều nhưng những thông điệp cùng muôn điều kỳ thú của dòng gốm này chắc chắn sẽ còn là đề tài phong phú khi gốm hoa nâu vẫn còn nhiều điều chưa được lý giải với các nhà sưu tầm và nghiên cứu gốm cổ trong nước và quốc tế.  Mặc dù chỉ phát triển rực rỡ trong khoảng hơn 200 năm, số lượng hiện vật tồn tại còn đến ngày nay không nhiều, nhưng những giá trị lịch sử, văn hóa, nghệ thuật của dòng gốm hoa nâu thật to lớn, là kho tàng vô giá phản ánh một giai đoạn lịch sử đẫm chất nhân văn nhưng cũng đầy tinh thần thượng võ của dân tộc.